Zijn we te obsessief bezig in ons streven naar geluk? Volgens psychiater Dirk De Wachter wel. Hij trekt volle zalen met zijn boodschap dat het leven niet elke dag een feest kan zijn en dat we ons ongeluk ook mogen koesteren. Voor Vlamdragers vond hij met plezier een gaatje in zijn agenda, want hoe meer mensen zijn boodschap horen, hoe beter. Wat brengt in onze ‘ikkige’ maatschappij écht geluk volgens De Wachter? Verbinding met anderen. En als we tijdens dat verbinden ook nog eens de lastigheden delen met elkaar, dan zijn we helemaal goed bezig.
Is het uw missie om mensen duidelijk te maken dat het oké is om niet oké te zijn?
"Ik ben psychiater. Ik werk met mensen met verdriet, tegenslag, tekorten en moeilijkheden. In deze behandelkamer hoor ik veel miserie, in het grootste vertrouwen met de gordijnen dicht. Er zijn dingen waar mensen niet over kunnen spreken en er is verdriet dat niet gedeeld kan worden. Ik zag dat er heel veel eenzaamheid is en ik wilde dat onder de aandacht brengen. Daarom schreef ik mijn eerste boek Borderline Times.
Dat boek werd goed ontvangen, waardoor ik het gevoel kreeg dat ik nog iets kon betekenen. Niet alleen voor de patiënt hier in deze besloten ruimte, maar ook voor het grote publiek. Mijn missie is om de lastigheden van mensen wat draaglijker te maken. Ik wil mensen zelf leren zoeken naar manieren om met het lastige leven om te gaan."
Focussen mensen te hard op het gelukkig zijn an sich?
"We leven in een gelukmaatschappij. Gelukkig zijn staat hoog op ons verlanglijstje en ik heb graag dat mensen gelukkiger zijn. Maar om gelukkiger te zijn, moeten mensen ook het ongeluk omarmen en daar niet van weglopen. De bedoeling is om een beter leven te hebben en dat kan door ook de lastigheden onder ogen durven te zien en ze te delen met iemand anders. In verbinding, in liefdevolheid."
Waarom is het voor mensen soms zo moeilijk om lastige gevoelens toe te laten?
"In onze westerse maatschappij wordt er heel dwingend ingezet op het individuele, egocentrische succes. Hierdoor wordt de stelling van ‘een beetje ongelukkig zijn mag’ vlug weggedrongen en ondergesneeuwd.
Ik vertel eenvoudige dingen. Mijn vrouw zegt altijd: ‘Wat jij vertelt, dat weet toch iedereen?” Blijkbaar hebben mensen dat nodig: iemand met wat autoriteit die bevestigt wat ze zelf eigenlijk wel weten. Dat het oké is dat het soms wat minder gaat. Dat een psychiater zegt: ‘laat het maar toe, laat het maar zijn.’ Dat werkt helend. Verdriet is onvermijdelijk in het bestaan. Het is niet overal een feest en ook als het goed gaat, is het soms een beetje lastig."
"Verbinding is de sleutel om met lastigheden om te gaan. Het is toch een probleem dat we elkaar niet meer kunnen vinden als we het even moeilijk hebben?"
We zijn niet meer geneigd om tegen elkaar te zeggen dat het niet goed gaat. Hoe komt dat volgens u?
"Omdat het mensbeeld de dag van vandaag zo erg gefocust is op perfect, probleemloos, leuk, plezant, succesvol, wit, jong, mooi, slim, rijk. Dat zijn de waarden die worden gezien als ultiem doel van het bestaan. Bij niemand lukt dat helemaal.
Er is altijd wel wat en dat durven we dan niet delen want dat past niet in het plaatje dat op Instagram moet. Dus slikken we ons verdriet in en houden we het stil. Dat is niet gezond volgens mij. Het delen van de lastigheden is de grond van de liefdevolheid tussen mensen."
Toch is dat blijkbaar niet zo evident voor mensen?
"Nee, inderdaad. Ik zeg dat ook altijd tegen de mensen die naar mijn lezingen komen: ‘jullie zijn het verkeerde publiek! ’ De mensen die op straat voorbij snellen en geen oren hebben naar dergelijke boodschappen, die zouden moeten komen luisteren."
‘Praat eens wat meer met elkaar’, is een heel gemakkelijk advies. Maar wat zeg je tegen mensen die geen sociaal vangnet hebben?
"Ondanks onze focus op geluk is lang niet iedereen gelukkig, dat klopt. Er zijn veel mensen met wat pech, of veel miserie en het is juist dat niet iedereen bij iemand terecht kan. Wij hebben andere mensen nodig. Ik ben niet zo enthousiast over dat ongebreidelde geluk. We hebben het inderdaad goed, maar er is ook heel veel miserie en eenzaamheid.
Onze maatschappij focust erg op het individu en het eigen geluk dat telt. Maar we vinden ons geluk ook in het samenzijn met anderen. We hebben elkaar nodig om goed te kunnen leven. We zijn verbonden wezens. Als maatschappij moeten we daar veel meer op inzetten. Er is nu geen plaats voor het verdriet van iemand anders. Eenzaamheid is een groot probleem. We moeten blijven praten met elkaar, verbinding maken."
In uw maatschappijkritiek heeft u het over de ‘ikkigheid’. Was dat vroeger minder een probleem?
"Het is heel moeilijk om die dingen doorheen de tijd te gaan vergelijken. Ik ben absoluut geen reactionaire denker die zegt: ‘het was vroeger beter, toen zaten we nog allemaal gezellig in de kerk en daarna in het café.’ Zeker niet.
Ik zie echter wel dat verbinden met elkaar toch een probleem is in deze tijd. De westerse wereld zet erg in op de individuele autonomie als hoogste goed; de illusie van de mens die alleen op zichzelf het maakt en niemand nodig heeft. We geloven dat we ons eigen geluk helemaal alleen maken. Dit klopt niet. De mens is een sociaal wezen. We worden blij van elkaar te ontmoeten, van hechting. Ik denk dat mensen die het maken, dat ook samen doen.
Maar om nu te zeggen dat het vroeger beter was? Dat durf ik niet te zeggen."
"Je zou vroeger maar opgroeien in een klein, Vlaams dorpje en als zestienjarige jongen ontdekken dat je homoseksueel bent. Ik denk dat je niet erg veel terecht kon bij de ander."
"Maar goed, onze maatschappij is enorm gericht op het eigen geluk. We moeten beseffen dat de mens de ander nodig heeft om goed te kunnen leven. We zijn verbonden wezens."
Hoe komt het dat mensen met hun alledaagse problemen niet meer bij hun vrienden aankloppen, maar iemand gaan betalen om te luisteren?
"Ik heb ooit eens gezegd dat mensen wat meer elkaars psychiater moeten zijn. Ik denk dat we met verdriet en lastigheid elkaar moeten kunnen vinden. Dat zou goed zijn voor de wereld. Als mensen dat niet doen, dan gaan ze dat verdriet inslikken en voor zich houden.
Op den duur worden ze ziek en dan komen ze bij de psychiater terecht. Wat niet wil zeggen dat voor mensen met erge trauma’s zoals misbruik professionele hulp niet onontbeerlijk is.
We moeten leren te praten met elkaar over het kleine ongeluk. Als maatschappij zouden we wat meer moeten kunnen luisteren naar het verdriet van elkaar, in plaats van door te drammen en te denken dat het alleen maar fantastisch is."
Eigenlijk zijn er twee problemen: mensen durven zich niet goed kwetsbaar opstellen, maar evengoed kan de andere partij niet meer zo goed luisteren. Hoe ziet u dat?
"Het probleem heeft inderdaad twee kanten. De Vlaming spreekt niet, de Vlaming zwijgt. In Nederland zeg ik dan altijd: ‘jullie zijn daar veel beter in.’ Maar zowel de Vlaming als de Nederlander is heel slecht in het luisteren en het luisteren naar elkaar is eigenlijk nog veel belangrijker."
"Durven stil zijn, tijd maken, geduldig aanwezig blijven, wachten. De Wachter is mijn naam. Wachten is het essentiële."
"Soms heeft verdriet ook tijd nodig om naar buiten te komen. Stel dat je je collega buiten alleen ziet staan. Je stapt op hem af en je vraagt: ‘alles goed?’ Natuurlijk zegt hij dan: ‘Tuurlijk, alles oké.’ Je zou beter voorstellen om een wandelingetje te maken en laat hem praten. Wie weet komen dan ineens de tranen. Zo gaat dat. Wachten."
Maken mensen te weinig tijd voor elkaar?
"Ja, zeker. Tijd, wachten, nabij zijn. Daar pleit ik voor. En dan zeggen de mensen: ‘ah ja, dat is waar.’ Nu het nog effectief doen hé.
Dat is niet altijd een evidentie en ik zeg dit ook niet als een verwijt. We zijn inderdaad altijd druk. Het leven is heel vol. Maar nogmaals: ook voor hij die geduldig wacht en zorgend kan zijn, is het ook heel vervullend en gelukmakend. Er is een hele goede return of investment."
Wat maakt u gelukkig?
"De gewone, alledaagse dingen zijn het belangrijkste voor mij. Tussen de twee Corona-golven door ben ik nog op reis kunnen gaan naar Frankrijk met mijn gezin. Op een gegeven moment zaten we daar samen op een muurtje te kijken naar de zonsondergang over de zee. Dat is ongelooflijk schoon en dat is er elke dag. Gratis. Dat is het meest wonderlijk mooie dat er bestaat. Dat individuele geluk krijgt toch dat beetje meer glans door het te delen met anderen.
Maar je moet daar oog voor hebben, hé. Aandacht hebben voor de schoonheid van de natuur is erg belangrijk. Ik moet een beetje opletten wat ik zeg, want als ik tegen één van mijn patiënten zeg ‘kijk eens naar de zonsondergang’, dan zal die misschien smalend zeggen ‘ja, de ondergang! ’. Ik denk echter dat zelfs iemand in een depressie terug kan leren om de schoonheid van de natuur te zien."
"De schoonheid van het heel doodgewone is de kunst van het leven."
Waarom is het voor mensen zo moeilijk om het geluk te zien in de kleine dingen?
"Onze maatschappij zet heel erg in op het fantastische. Het altijd meer en meer en straffer en straffer zijn. Ik overdrijf nu een beetje, maar het lijkt soms belangrijker om een mooie foto van je bord te zetten op Instagram dan ervan te genieten. Ik heb daar niks op tegen als mensen dat graag delen. Maar als het delen op zich het doel wordt… geniet liever van je eten!
Dit voorbeeldje als symbool voor de virtuele wereld die soms de reële wereld voorbij lijkt te stijgen."
Zorgt sociale media ook voor een schijnverbinding dan?
"Juist. Ik ben niet tegen sociale media want die kunnen ook heel veel verbinding initiëren. Stuur een mail of een berichtje als je wil afspreken. Maar dan moet je elkaar zien. Kijk elkaar in de ogen. Gebruik die dingen voor wat ze waard zijn en laat ze niet tussen de mensen komen. Dat is mijn stelling."
Belgen scoren heel hoog in de geluksonderzoeken. Volgens Leo Bormans, mijn eerste Vlamdrager, is geluk echt iets dat je kan onderzoeken. Kan je geluk niet gewoon nemen zoals het komt?
"Men probeert Leo Bormans en mij nogal dikwijls tegenover elkaar te zetten, omdat Leo overal geluk gaat promoten en ik dan degene ben die zegt: “Al dat geluk, doe maar rustig aan. Ongeluk moet je ook durven zien.”
Eigenlijk is ons gedachtegoed niet zo heel verschillend. Natuurlijk, ik heb een ander beroep. Ik ben een verdrietdokter. Mensen komen hier met veel verdriet. Als ik dan zeg: “komaan, het geluk lacht je toe, daar zijn ze niet mee geholpen.” Ik laat hen vertellen wat er is gebeurd en dat is soms vreselijk. Dramatische dingen of tegenslagen, dat is miserie. Ik vertrek vanuit het lastige van het leven om daar dan iets vervullend tegenover te kunnen zetten."
Iets vervullend zegt u. Heeft geluk volgens u te maken met vervulling?
"Het doel van het leven is voor mij niet het geluk an sich, maar een vervullend leven hebben. Betekenis zoeken en geven aan je leven. En dat is het geluk zoeken voor de ander.
Geluk zoeken is een goed idee, maar niet voor jezelf: voor de ander. Anders wordt het heel snel iets egocentrisch. Ik gelukkig en al de rest kan mij niet schelen. Dat is niet het maatschappijmodel waar ik voor sta.
Ik word zelf ook gelukkig van anderen gelukkig te maken, via een onrechtstreekse weg dan. Als ik gelukkig probeer te zijn alleen maar voor mezelf, dan wordt dat vlug een materieel, oppervlakkig gebeuren. Daar wil ik op wijzen."
"Als geluk betekent een zwembad, een grote auto en vijf keer op reis: dan is er toch een probleem."
Probeert u door uw boeken en uw werk hier de wereld wat beter te maken?
"Ik probeer niet zo pastoorderig te klinken, maar zo is het wel. Moest het niet zo wollig en lullig klinken voor sommigen. Mensen maken het graag wat belachelijk, maar ik denk wel dat ik op deze manier probeer de wereld wat beter te maken. Ik ben geen zweverige mens en ik sta met beide voeten op de grond.
Al wat ik zeg is vrij eenvoudig en voor gewone mensen ook heel begrijpelijk. Doe iets, als je jezelf beter wil voelen. Mensen zeggen soms: "als ik me beter wil voelen, dan ga ik op een berg zitten om daar naar de wolken te kijken”. Dat mag van mij, maar ik kan het niet laten om dan ook te denken: “misschien moet je eens je buurvrouw bellen om te vragen of ze niet iets nodig heeft van de supermarkt.”
Ik heb het gevoel dat mensen, door corona, een pak eenzamer zijn geworden. Klopt dat?
"De eenzaamheid knaagt, maar het is een beetje dubbel. Ik zie zelfs een wat grappig effect aan corona. Er zijn patiënten die zeggen dat ze zich nu eigenlijk wat beter voelen, want iedereen is eenzaam nu. ‘Ik ben al jaren in lockdown en nu is iedereen in lockdown’. Die lachen daar dan wat mee en zeggen dat ze zich wat normaler voelen. Die blij zijn dat iedereen nu eens kan voelen wat zij al jaren voelen."
Gaat de lockdown ook psychische gevolgen hebben?
"De effecten van de lockdown zijn niet zo direct te meten. Psychiatrie werkt heel onderhuids; de problemen sluimeren. Patiënten houden zich lang goed en doen hun best, maar de gevolgen gaan we pas binnen enkele maanden zien. Het aantal burn-outs en depressies zal ongetwijfeld enorm stijgen. Dat zeg ik niet zomaar, dit wijzen ook wetenschappelijke studies uit."
Zou de overheid daar nu al meer middelen voor moeten voorzien?
"Als we iets goeds zouden kunnen halen uit deze hele corona-miserie, dan is het wel dat het belang van een aantal sectoren nu heel duidelijk naar voren komt. Allereerst de kwaliteit van de woonzorgcentra, het zorgpersoneel… Dat hebben we nu wel gezien.
Gaan we dat volgend jaar nog weten als de begroting opgemaakt wordt? Ik hoop het ten zeerste.
Ten tweede, en dat gaan we nog ondervinden, het belang van de psychische zorgverlening. De golf van psychische problemen komt na de golf van de virale problemen. Gaan we dan zien dat de geestelijke gezondheidszorg al jarenlang een structureel tekort aan middelen en mogelijkheden heeft? We zullen elkaar nog eens spreken dan. Het zal niet gemakkelijk worden, omdat heel de crisis zorgt voor grote financiële problemen."
"Als bezuinigingen moeten worden doorgedrukt, dan weet ik niet of de solidariteit en het applaus voor de zorg nog heel erg van betekenis zijn."
Wordt u daar soms niet wat moedeloos van?
"Het is soms wel zoals de processie van Echternach. Het gaat moeizaam, met bergen en dalen. Dat is van alle tijden. We mogen daar niet moedeloos van worden, integendeel. Dat moet ons alleen maar versterken in ons engagement. "
"We blijven natuurlijk vechten. Laat de vlam maar aanwakkeren!"
"Op de long run gaat de wereld er wél op vooruit, hoor. We leven in een maatschappij die het heel goed heeft. We hebben nu een veel betere levenskwaliteit dan vijfhonderd jaar geleden. Er is geen slavenhandel meer, geen martelingen… Maar de strijd moet verder gaan. We betekenen heel weinig in die grote geschiedenis, maar die kleine initiatieven van mensen kunnen toch een verschil maken in het grotere geheel. Ook als het nu even niet goed werkt of als we een stapje achteruit lijken te zetten. Dat is mijn hoopvolle overtuiging."
Dan gaat het over de kleine dingen die zorgen voor een betekenisvol leven?
"De kleine dingen die een verschil maken, natuurlijk. Ik geloof in ‘bottom up’ veranderingen en die zijn nooit gedragen door één iemand. Gewone mensen kunnen zorgen voor veranderingen, dat bewijst de geschiedenis keer op keer. Denk bijvoorbeeld maar aan initiatieven rond de milieuproblematiek, black lives matter… Covid gaat dit niet allemaal stilleggen. Er zijn heel wat bewegingen die niet klein te krijgen zijn."
En dat is dan ook iets dat gelukkig maakt?
"Ja zeker, dat is het geluk dat je wil: met anderen samen iets van betekenis kunnen doen."
Wordt u daar zelf gelukkig van, het zo in the picture staan?
"Het heeft zijn voor-en nadelen. Mijn vader zaliger vond dat soort van bekendheid maar niks. Hij was voor oordeel:“pour vivre heureux, vivons cachés” (een vergeten burger, een gerust leven). Ik ben opgegroeid met het idee dat je niet te veel in de openbaarheid moet komen.
Mijn beroep speelt zich af in de beslotenheid van een behandelruimte, met de gordijnen toe, de deuren toe en hier spreken mensen geheimen uit die niemand anders mag weten. Ineens stond ik voor de camera’s, in de spotlight. Dat is wat ongewoon."
"Het veroorzaakt ook wel wat afgunst bij collega’s en in de universitaire wereld, die vinden dat ik de media te veel op zoek."
Terwijl ik denk dat het net de media is die u opzoekt, toch?
"Tuurlijk, maar het blijft lastig bij de collega’s. Dat is het nadeel. Maar laat me niet vals bescheiden zijn. Het klinkt heel hooghartig, maar het is niet onaangenaam om opgemerkt te worden in uw ideeën. Als mensen mij mails sturen om te zeggen dat ze dankzij mijn boek wat moed hebben gevonden, dan streelt dat mijn ijdelheid. Het zou zeer masochistisch zijn om te zeggen dat dit lastig voelt."
"Het voordeel is dat ik al vijftig jaar was voor dit allemaal ontploft is. Ik denk dat ik daarmee al voldoende levenswijsheid had om hiermee om te gaan. Het is echt wel plezant ook. Mensen die mij aanspreken op straat bijvoorbeeld. Ik krijg honderden mails en de meeste hiervan zijn zeer aangenaam en lovend.
Een klein procent, één procent, is ronduit beledigend en schandalig. Dat is echt vreselijk. Het is ook die één procent die ik blijf onthouden. Mensen zeggen mij dan ‘je moet dat niet aanklikken’, maar dat doe ik natuurlijk wel. Ik kan niet zeggen dat het mij niets doet. Hoe is het mogelijk dat mensen zo persoonlijk iemand aanvallen? Dat is toch een probleem. Ik denk dan: 'misschien moet jij toch eens een keer langskomen om erover te spreken.' Maar ik mail dat nooit terug."
Wat zou u graag veranderen in de wereld?
"Alles wat ik vandaag al verteld heb! Als ik al wat kan doen met mijn onnozele gemediatiseerdheid, dan is het dit: mee duwen aan de goede kant. Dan gaat het over medemenselijkheid, verbinding, zorg.
Al die liefdevolle dingen die vlug pastoorderig en belachelijk klinken. Als men mij daarmee uitlacht, doet dat wel een beetje pijn."
"Het raakt mij als mensen zeggen ‘onnozelaar’. Maar het is altijd wat. Als je je nek uitsteekt, krijg je soms de wind van voren."
Wat zijn voor u de kleine geluksmomentjes?
"Voor mij persoonlijk heeft dat toch ook bijna altijd te maken met medemensen. In de eerste plaats met mijn geliefden. Thuiskomen, samen babbelen. Gewoner kan ik het niet zeggen. Het meest bijzondere dit jaar in mijn leven is het feit dat mijn dochter zwanger is en eind september mama wordt. Dat geluk is voor mij onbeschrijflijk. Dat is heel speciaal, maar tegelijk ook heel doodgewoon. Op dit moment zijn er misschien wel een half miljard zwangere vrouwen in de wereld."
"Gewoner kan het niet zijn, maar ik vind het fantastisch om voor het eerst grootvader te worden."
"Dat zijn de kleine gelukjes die ik koester. Men verwijt mij soms dat ik een pleidooi houd voor saaiheid, maar dat is niet zo. Het ware geluk zit hem in het kunnen zien van de wonderlijkheid van de gewoonheid."
Wat is volgens u de definitie van geluk?
"Van betekenis zijn voor de ander. Met een hoofdletter A. Mijn beroep is hierbij een groot voorrecht. Patiënten die zeggen dat ze zich beter voelen, geeft mij een gevoel van vervulling. Of na een lange tijd afspreken met vrienden. Het individuele geluk krijgt toch altijd dat beetje meer glans door het te delen met anderen."
"Het geluk zit ‘m in de doodgewone, kleine dingen."
Hoe kun je mensen daar meer bewust van laten worden?
"Door dat te vertellen. Als ik dat vertel in een zaal met vijfhonderd mensen en er zijn er vijf die dat mee naar huis nemen en er iets mee doen, dan heb ik al heel wat bereikt."